Prof. Dr. Yeşim GÖKÇE KUTSAL

Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon AD Öğretim Üyesi ve
Hacettepe Üniversitesi Geriatrik Bilimler Araştırma Merkezi-GEBAM Müdürü

Osteoartroz, halk arasında “eklem kireçlenmesi” olarak tanımlanan, eklemlerde hafif bir rahatsızlık hissi ile başlayabilen ve ciddi sakatlıklara neden olacak kadar ilerleyebilen bir durumdur. Çoğu insan yaşamının ileri bir döneminde eklemlerinde ağrı ve tutuklukla seyreden, günlük yaşam aktivitelerini kısıtlayan osteoartroz sorunu ile karşılaşabilmektedir. Hastalık ileri yaşlardaki kişilerde, daha fazla olarak da kadınlarda görülür.

Kıkırdak, eklemi oluşturan kemiklerin uçlarını saran ve kemiklerin birbirleri üzerinde kaymalarını sağlayan yumuşak, parlak, mavimsi beyaz renkte ve kaygan bir dokudur. Yaşlanma ile birlikte kıkırdak pürtüklü sarımsı ve mat bir görünüm kazanır. Osteoartroz sadece yaşlanmaya bağlı olarak değil, kaza veya yaralanmalara, geçirilmiş iltihabi veya romatizmal eklem hastalıklarına bağlı olarak zarar gören ve tahrip olan kıkırdağın dejenere olması sonucunda da gelişir. Bazı doğuştan gelen eklem düzensizlikleri, dengesizlikleri veya yapısal anormallikleri de ilerleyen yıllarda bu hastalığa zemin hazırlar. Örneğin doğuştan kalça çıkığı olan bir hastada eklem mekaniği bozulmuş olduğu için ilerleyen yıllarda osteoartroz gelişebilmektedir. Kıkırdağın sıvı kaybetmesi ve incelmesi ile eklemi oluşturan kemikler arasındaki mesafe daralır.

Osteoartrozda risk faktörleri: İleri yaş, aşırı kilo, ailesel yatkınlık, eklemin uzun süre tekrar tekrar kullanılması, kaza veya yaralanmaya bağlı olarak eklem mekaniğinin bozulması veya eklemi tutan bazı romatizmal hastalıkların geç evrelerinde kıkırdak dejenerasyonu gelişir.

Hastalığın belirti ve bulguları: Osteoartrozlu eklemde sertlik, tutukluk veya katılık hissi ve ağrı yanında bazen de şişlik ortaya çıkar.Radyolojik olarak incelendiğinde eklem aralığının daraldığı, eklemi oluşturan kemiklerin birbirine yaklaştığı ve kemikte beyazlaşma (skleroz) olduğu dikkati çeker.Ayrıca adeta yeni kemik oluşumları gibi kemiksi çıkıntılar (osteofit) büyüyerek eklemi genişletir. Dışarıdan bakıldığında da eklemin normal şeklini kaybederek genişlediği, deforme olduğu gözlenir. Eklemin çevresindeki adaleler zayıflayabilir. Bu durum, eklemin mekaniğini olumsuz etkileyeceği için hastalığın ilerlemesinde rol oynayabilir. Osteoartrozdan kaynaklanan yakınmalar hangi eklemlerin etkilendiğine,dejenerasyonun  ne kadar zamandan beri olduğuna ve genel sağlık durumuna bağlıdır.Yakınmalar günlük yaşamı etkileyebilir ve bu hastalıkta yakınmalar yavaş yavaş ortaya çıkarak eklemin kullanılması ile artar. Bir ya da iki eklemde ağrı ve sertlik veya katılık hissi, hareket sırasında eklemden kıtırtı şeklinde ses gelmesi, eklemin genişlemesi, deforme olması ve bazı durumlarda şişlik en önemli belirtilerdir.

Osteoartroz herhangi bir eklemde gelişebilirse de bazı eklemlerin hastalıktan etkilenmeye daha yatkın oldukları bilinmektedir. Bunlar; boyunda en hareketli bölge olan 4 üncü, 5 inci,6 ncı ve 7nci omurların arası (ağrı kollara, başın arka kısmına yayılabilir), belde en hareketli bölge olan ve en fazla yük taşıyan 4 üncü, 5 inci bel omurları ve 1 inci kuyruk sokumu omuru arasındaki kısımlar (ağrı bacaklara yayılabilir), pelvis olarak adlandırılan leğen kemiği ve uyluk kemiği arasındaki geniş kalça eklemi (ağrı kasığa, kalçaya yada dize yayılabilir), eldeki uç parmak eklemleri  ve özellikle başparmak kökündeki eklem (kişinin cisimleri kavramada zorluk çekmesine neden olur), diz eklemi  (yürümede, merdiven inmede ve çıkmada zorluğa neden olur) ve ayak baş parmağı (yürüme ağrılı bir hal alabilir).

Tanı: Osteoartroz hastalığını düşündürecek yakınmalar varsa ; eklem ile ilgili  sorunları artıran ve azaltan faktörler sorularak daha sonra kas iskelet sisteminin muayenesi, sorunlu eklemlerin radyolojik olarak incelemesi ve gerekli laboratuar testleri yapılarak, eklem sorununun osteoartroza mı yoksa başka bir nedene mi bağlı olduğu araştırılır. Bu incelemeler ile kesin tanı konulamıyor ise veya eklemde osteoartroz yanında eşlik eden başkaca bir sorunun varlığından şüpheleniliyor ise manyetik rezonans görüntüleme veya nükleer tıp incelemeleri gibi daha ileri incelemeler de yapılabilir.

Tedavi: Osteoartroz günlük yaşamda zorluklara ve kısıtlılıklara neden olabilmekle birlikte yaşamı tehdit eden bir hastalık değildir. Ağrıyı azaltmak ve hastanın daha özgürce hareket etmesini sağlamak için yapılabilecek pek çok şey vardır. Tedavi hastanın gereksinimlerine ve yaşam tarzına göre uyarlanmalıdır. Doktor önerisi ile kullanılacak olan ve ağızdan alınan ilaçlar ağrı ve eklem şişliğini azaltacaktır. Bu ilaçların mide sorunlarına neden olabileceği, karaciğer, böbrek ve bazı kan hastalıklarını olumsuz yönde etkileyebileceği göz önünde bulundurulmalıdır. Krem veya jel şeklindeki sürülecek ilaçlar osteoartritli ekleme ve çevresine direkt olarak sürülebilir. Bunlar ağızdan alınan ilaçlar ile birlikte de kullanılabilir.

Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon uzmanı hekim tarafından, hastanın genel durumu ve osteoartrozlu eklemin durumu göz önüne alınarak çeşitli fiziksel tedavi yaklaşımları (FTR) planlanabilir; yüzeyel sıcak uygulamalar: (sabah tutukluğunu azaltır, adalelerin gevşemesine yardımı olur, egzersiz öncesinde kullanılır; 20 dk dan fazla uygulanmamalıdır), soğuk uygulamalar (ağrının ve şişliğin azalmasına yardımcı olabilir, aktivitelerden sonra kullanılabilir, 15 dk dan fazla uygulanmamalıdır), masaj (adalelerin gevşemesine yardımı olur, dolaşımı artırır), derin ısıtıcılar (Ultrason, Kısa Dalga Diatermi, Mikrodalga Diatermi; o bölgedeki lokal metabolizmayı,kan akımını artırırlar,dokuyu ısıtırlar) , diğer modaliteler (hidroterapi:spazmı azaltır,egzersiz yapmaya uygun ortam hazırlar), elektroterapi, TENS (ağrıyı kontrol eder, mekanik modaliteler; traksiyon; bel veya boyun bölgesine uygulanabilir, spazmı ve ağrıyı azaltır) bunlardan bazılarıdır.

Hasta kilolu ise ve dizde, kalçada, belde veya ayak eklemlerinde osteoartroz varsa kilo vermek yakınmaları azaltacaktır. Eklemin şiş ve ağrılı olduğu dönemlerde istirahat ettirilmesi uygun olur. Gerekirse hekim önerisi ile buz uygulaması yapılabilir. Deri duyarlılığı ve tolerans açısından gerek sıcak ve gerekse soğuk uygulamalar mutlaka hekim önerisi veya onayı ile yapılmalıdır. Diz osteoartrozu olan hastalara özellikle akut alevlenme dönemlerinde ekleme binen yükü azaltmak için baston önerilir.

Egzersiz hem kilo vermeyi, hem de formu korumayı sağlayacaktır. Eklem hareket açıklığını koruyan egzersizler; normal eklem hareketlerinin korunmasına, eklem sertliğinin azalmasına ve ayrıca esnekliğin devam ettirilebilmesine yardımcı olur. Adaleleri güçlendirmek için ağırlıklı egzersizler yararlı olacaktır. Bu egzersizler haftada 3-4 kez yapılabilir.Seanslar arasında bir gün dinlenmeye olanak tanınmalıdır. Dirence karşı egzersizler bir ağırlığı çekerek, iterek veya kaldırarak yapılır.Bu ağırlığın ne kadar olacağı adalelerin gücü saptandıktan sonra belirlenmeli ve giderek artırılmalıdır.. Dolayısı ile hafif ağırlıklar ile başlanmalı, tekrar sayısı ve ağırlık miktarı yavaşça artırılmalıdır. İzomerik adı verilen egzersizler eklemi hareket ettirmeden adaleleri kasarak yapılır. Bu osteoartrozlu eklemin etrafındaki ekleme bağlanan adaleleri güçlendirmek için yararlı bir egzersizdir. Tüm tedavilerde olduğu gibi egzersiz tedavisinde de FTR uzmanı hekimin önerisi ve kontrolü özellikle ileri yaştaki hastalar açısından önemlidir.
İnjeksiyonlar: Şişlik olan eklemde eklem sıvısının neden olduğu gerginliği ve eklem içi basıncı azaltmak için eklemde artmış olan sıvıyı boşaltmak amacı ile injeksiyon yapılabilir. Ekleme yapılan injeksiyondan sonra ağrı azalacağı için, farkında olmadan eklemin fazla kullanılması ileride ağrının artmasına neden olabilir. İnjeksiyonlardan sonra eklemin zorlanmaması konusunda dikkatli olunmalıdır. Şişlik ve ağrı yakınmaları için osteoartrozlu ekleme direkt olarak ilaç injekte edilebilir. Kayganlaştırıcı madde injeksiyonlarında eklemde doğal olarak bulunan maddeye benzeyen bir sıvı kullanılmaktadır. Eklemin daha akıcı kullanılması amacı ile yapılmaktadır.

Cerrahi: İlaç, egzersiz ve FTR yaklaşımları ile tedavi edilemeyen osteoartroz olgularında cerrahi yaklaşımlar söz konusu olabilir. Cerrahi uygulamalar; Artroskopi (küçük kesilerden  uygulanan özel aletler ile eklemin iç kısmı incelenir, kıkırdaktaki pürüzleri giderebilir ve kopmuş kıkırdak parçaları temizlenebilir), Osteotomi (kemiğe müdahale edilen bu yöntemle kalça ve diz ekleminin yük taşıyan yüzeyi değiştirilir), Total eklem replasmanı (bu yöntemde tüm eklem çıkarılır ve yerine yapay eklem yerleştirilir) şeklinde olabilmektedir.

Cerrahi yaklaşımlar sonrasında en kısa zamanda uygun egzersiz programları başlatılmalı, eklemin çevresindeki adaleler güçlendirilmeli; kişinin günlük yaşamında ve kendine bakım aktivitelerinde bağımsız olabilmesi için aktif bir rehabilitasyon programı uygulanmalıdır.